मूत्र उत्सर्जन संस्था Kidney Information in Marathi

मूत्र उत्सर्जन संस्था ( Urinary System ) प्रस्तावना :-

मानवी शरीराच्या विविध प्रक्रियेत विविध आवश्यक तसेच अनावश्यक पदार्थ तयार होतात. अनावश्यक पदार्थ शरीराबाहेर फेकल्या गेले नाही तर शरीरात जमा होऊन विकृती निर्माण होईल. काही अवयवांद्वारे व संस्थेद्वारे अनावश्यक पदार्थ शरीराबाहेर फेकल्या ( उत्सर्जित ) जाण्याच्या प्रक्रियेला उत्सर्जन म्हणतात. शरीराच्या चयापचयाच्या क्रियेत प्रथिने , पिष्टमय व स्निग्ध पदार्थाचे प्राणवायूच्या संयोगाने ज्वलन होऊन उर्जा , कर्बवायू , पाणी , यूरिया , यूरिक आम्ल , द्रव रुपातील नत्र पदार्थ ( Non Gaseous Nitrogenous waste product ) तयार होतात .

• १ ) लाल रक्त पेशीचा ( RBC ) कार्यकाळ संपल्यानंतर त्याचे विघटन होऊन पित्तकण प्लीहामध्ये वेगळे होऊन पित्तरंगे मलमूत्रातून उत्सर्जित होतात .
• २ ) श्वसन संस्थेद्वारे कर्बवायू व पाणी , त्वचेतून क्षार व पाणी , मोठया आतडयातून मल ( विष्ठा ) व पाणी उत्सर्जित होते
• ३ ) जास्तीचे पाणी , यूरिया , यूरिक आम्ल , द्रव रुपातील नत्र पदार्थ , तसेच काही औषधी , शरीराकरिता अनावश्यक असलेले पदार्थ मूत्रपिंडात रक्तातून वेगळे करुन मूत्र रुपाने उत्सर्जित केल्या जातात.

विविध अवयव मिळून मूत्र उत्सर्जित होत असल्यामुळे संबंधित सर्व अवयवांना मूत्र उत्सर्जनसंस्था म्हणतात .

मूत्र उत्सर्जन संस्थेतील अवयव ( Organs of family system ) खालीलप्रमाणे आहेत.

• मूत्रपिंड ( Kidneys in Marathi ) ————————– 2
• मूत्रवाहिन्या ( Ureters in Marathi ) ———————– 2
• मूत्राशय ( Urinary bladder in Marathi ) —————– 1
• मूत्रनलिका ( Urethra ) ———————————— 1

मूत्र उत्सर्जन संस्थेतील अवयवांची रचना व कार्ये :-

१. मूत्रपिंड ( Kidney ) :-

मूत्रपिंड रचना ( Kidney Anatomy in Marathi ):-

• आकार – काजूच्या किंवा घेवडयाच्या बियासारखे असून रंग तपकिरी लालसर असतो व वजन १२५ ते १७० ग्रॅम असते. उदर पोकळीत मागच्या बाजूस कमरेच्या मणक्याच्या दोन्ही बाजूस एक एक मूत्रपिंड असते .
• उदरपोकळीच्या उजव्या भागात यकृत ग्रंथी असल्याने उजवे मूत्रपिंड डाव्या मूत्रपिंडाच्या तुलनेत थोडे खाली असते . प्रत्येक मूत्रपिंडाची तीन आवरणे असतात –

मूत्रपिंडाची ढोबळ रचना :-

१ ) बाहय ( Gray ) तंतू पडद्याचे

२ ) मध्य – चरबीचे

३ ) आंतर – श्वेत तंतू पडद्याचे .

मूत्रपिंडाचा बाह्य भाग वक्राकार असून आतील भागात खाच ( Pilum ) असते . खाचेत निला , रोहिणी व मूत्र वाहिनी असते . मूत्रपिंडाचा उभा छेद घेतल्यास दोन भाग पडतात .

१. बाहय ( Cortex ) २ ) आतील ( Medulla ) . या दोन्ही भागात मूत्र गाळण्या ( Nephrons ) व मूत्र गोळा करणा-या नलिका ( Collecting drts ) असतात . प्रत्येक मूत्रपिंडात दहा लाखापेक्षा जास्त मूत्र गाळण्या असून त्या अतिसूक्ष्म व पातळ असतात . नलिकेचे विविध भाग असून सुरवातीचा भाग चहा गाळणीसारखा असतो . हयात केशवाहिन्यांचा गुच्छ असतो .

मूत्र गाळणीचे शेवटचे टोक मूत्र गोळा करणा-या नलिकेत उघडतात . शंकु तंतू आवरण शंकूचे टोक मुत्र गोळा करणारी नासिका मुत्रपिंड मूत्रपिंडाचा उभा छेद कार्य : १. अतिरिक्त पाणी , विविध दूषित पदार्थ , खनिज पदार्थ व काही औषधे शरीराबाहेर टाकणे .

२. शरीराला आवश्यक पाणी , क्षार , ग्लुकोज वगैरे मूत्र गाळणीच्या विविध भागातून शोषून रक्तात परत आणणे . ( अल्डोस्टेरॉन व जलरोधक संप्रेरकाच्या सहाय्याने )

३. शरीरातील पाण्याचे व क्षारांचे संतुलन ठेवून रक्तदाब नियंत्रित ठेवणे .

४. रक्ताला आम्लारी ठेवणे .

५.जीवनसत्व ” ड ” चे चयापचय करणे .

६.लाल रक्त पेशींच्या निर्माण कार्यात सहाय्य करणे .

७. रक्तदाब कमी झाल्यास मूत्रपिंडातून रेनीन स्वाव निघतो , त्यामुळे रक्तदाबाचे नियंत्रण होते.

२. मूत्रवाहिनी ( Ureter in Marathi ) :-

मूत्रवाहिनी रचना ( Ureter Anatomy in Marathi ) :-

मूत्रवाहिनी आकारमान – मूत्रवाहिनीचा वरचा भाग पसरट असून मूत्रपिंडाच्या खाचेतून द्रोणिकेसोबत जुडलेला असतो . खालचा भाग निमुळता होऊन मूत्राशयात उघडतो .

मूत्रवाहिनीची तीन आवरणे असतात –

१ ) बाह्य -संयोगी पेशीजालाचे

२ ) मध्य – अनैच्छिक स्नायूंचे

३ ) आतील- परिवर्तीय पेशीजालाचे .

मूत्रवाहिनी कार्य ( Ureter Function in Marathi ) :-

मूत्र वाहिनीतील अनैच्छिक स्नायूंच्या आकुंचन व प्रसरणामुळे मूत्रपिंडाच्या द्रोणिकेमध्ये गोळा झालेले मूत्र मूत्राशयात आणले जाते .

३. मूत्राशय ( Urinary Bladder in Marathi ) :-

मूत्राशय रचना ( Urinary Bladder Anatomy in Marathi ) :-

• शंकूच्या आकाराची त्रिकोणी पिशवी असून तिची क्षमता ७०० ते ८०० मि . ली . असते.
• मूत्राशय कटीपोकळीच्या हाडाच्या मागच्या भागात स्थित असून मूत्राशयाच्या वरच्या भागात दोन्ही मूत्र वाहिन्या उघडतात .
• मूत्राशयाच्या खालच्या टोकात मूत्र नलिकेचे द्वार असते .
• मूत्राशयाच्या भिंतीत स्नायूंची तीन आवरणे असतात .

स्त्री आणि पुरुषाच्या मूत्राशयातील फरक ( Difference Between Male and Female Urinary Bladder in Marathi ) :-

स्त्री मूत्राशय Female Urinary Bladder in Marathi	पुरुष मूत्राशय Male Urinary Bladder in Marathi
मूत्राशयाच्या मागे गर्भाशय असून मलाशय गर्भाशयाच्या मागे असते असते.	मूत्राशयाच्या मागील भागात मलाशय मूत्राशयाच्या खालील भागात मूत्र नलिकेला पुरस्थ ग्रंथींचा विळखा असतो.

,

मूत्राशयाला चेतातंतूचा पुरवठा ( Nerve supply of Urinary Bladder in Marathi ) :-

• १. अनुकंपी ( Sympathetic Neve )
• २. परानुकंपी ( Parasympathetic Nerve )

मूत्राशय कार्य ( Urinary Bladder Function in Marathi ) :-

1. मूत्रपिंडातून आलेले मूत्र तात्पुरते साठविणे .
2. आम्ल मूत्रापासून मूत्राशयाचे रक्षण करणे .
3. पाण्याचे शोषण करुन शरीरातील पाण्याचे संतुलन ठेवणे

४. मूत्रनलिका ( Urethra in Marathi ) :-

मूत्रनलिका रचना ( Urethra Anatomy in Marathi ) :-

• मूत्रनलिका ( Urethra in Marathi ) मूत्राशयाच्या खालच्या टोकातून निघते.
• पुरुषात ७ ते ९ इंच लांब असून शिश्नातून शिश्नमणीच्या टोकात उघडते .
• स्त्रियात – १.५ इंच लांब असून योनीच्या वरच्या भागात उघडते .
• मूत्राशयाच्या मानेच्या तसेच मूत्र नलिकेच्या उगमासभोवार गोलाकार स्नायूंचे जाड थर ( Sphimcter ) असतात .
• हया थरामुळे स्नायूद्वार निर्माण होते .

मूत्रनलिका कार्य ( Urethra Function in Marathi ) :-

१ ) मूत्र विसर्जन करणे .

२ ) पुरुषात संभोगानंतर वीर्य बाहेर टाकणे .

मूत्र गाळण्याची क्रिया ( Urine Filtration in Marathi ) :-

• मूत्रपिंडात येणा-या रोहिणीच्या व्यासापेक्षा बाहेर निघणा-या रोहिणीचा व्यास कमी असतो . त्यामुळे केसवाहिन्यांच्या गुच्छातील रक्तदाबातील फरकामुळे मूत्र गाळण्याची क्रिया होते .
• २४ तासात दोन्ही मूत्रपिंडात १७०० लिटर रक्त प्रवाहित होते . त्यापैकी १७० लिटर द्रव , दूषित व जड पदार्थ मूत्र गाळण्यातून गाळले जातात . त्यातील १६८.५ लिटरचे रक्तात शोषण होऊन दीड लिटर द्रव , दूषित पदार्थासोबत मूत्र रुपात बाहेर टाकल्या जाते .

मूत्र विसर्जन ( Micturition in Marathi ) :-

1. अनुकंपी चेतातंतूमुळे मूत्राशयाच्या स्नायुंचे ( Sphincter ) प्रसरण होते व मूत्राशय द्वाराचे आंकुचन होते त्यामुळे लघवी होत नाही .
2. २०० ते ४०० मि.ली.मूत्र मूत्राशयात साठल्यानंतर मूत्र बाहेर टाकण्यासाठी मेंदू व चेतातंतूकडे संवेदना पाठविल्या जातात .
3. परानुकंपी चेतातंतूमुळे मूत्राशयाच्या स्नायूंचे आंकुचन व मूत्राशयद्वाराचे प्रसरण होऊन लघवी होते .

लघवीवरील नियंत्रण Urination Control in Marathi ) :-

लहान मुलात बिछान्यात लघवी ( Nocturnal Enuresis in Marathi ) :-

केंद्रीय चेतासंस्थेचा ( Central Nervous System ) विकास झालेला नसतो. म्हणून लहान मुले नकळत लघवी करतात. रात्री झोपेत घाबरणे , मानसिक असंतुलन किंवा मानसिक ताण वाढल्यास लहान मुले न कळत बिछान्यात लघवी ( Nocturnal Enuresis in Marathi ) करतात .

वृध्द रुग्णात बिछान्यात लघवी ( Nocturnal Enuresis in Marathi ) :-

मज्जा केंद्रांना इजा झाल्यास मूत्राशयद्वाराच्या गोलाकार स्नायूंचे नियंत्रण जाणे , मूत्राशयद्वाराचे स्नायू अशक्त होणे या सर्व प्रकारात स्नायूवरील नियंत्रण होत नसल्यामुळे नकळत लघवी होते .

मूत्रातील घटक (Composition of urine in Marathi) २४ तासात:-

• १ ) पाणी – १.५ लीटर
• २ ) क्षार – १५ ग्रॅम ,
• ३ ) यूरिया + युरिक आम्ल – ३० ग्रॅम

Copyright Material Don't Copy © 2021