श्वसनसंस्थेतील अवयव, रचना व त्यांच्या कार्य Respiratory system in Marathi
अनुक्रमणिका
श्वसन ( Respiration ) म्हणजे श्वास आत घेणे ( Inspiration ) आणि उच्छवास ( श्वास बाहेर सोडणे ) ( Expiration ) , वातावरणातून फुफ्फुसात हवा घेण्याच्या क्रियेला श्वास व फुफ्फुसातून कर्बवायू बाहेर सोडण्याच्या क्रियेला उच्छवास असे म्हणतात. मानवी शरीराच्या विविध प्रक्रिया योग्य स्थितीत सुरु ठेवण्यासाठी उर्जेची आवश्यकता असते .
प्राणवायूच्या सहाय्याने शरीरातील ग्लुकोजचे ज्वलन होऊन शरीराला आवश्यक उर्जा प्राप्त होते . यासाठी आवश्यक प्राणवायु श्वसन संस्थेद्वारे आत घेतला जातो व तयार होणारा कर्बवायू , वाफ इ . वातावरणात सोडले जातात.
ग्लुकोज + पाचक रस उर्जा + पायरुविक आम्ल पायरुविक आम्ल + प्राणवायू = पाणी + कर्बवायू
नाक हे श्वसन संस्थेचे पहिले अवयव असून नाकाच्या समोरील भाग नाकपुडयांचा असतो . या दोन नाकपुडयांमुळे नाकाची पोकळी घशाच्या पोकळीला जोडलेली असते . नाकपुडयाच्या आत बहुस्तरीय आच्छादक पेशीजालाचे ( Stratified Epithelial Tissues ) सलग आच्छादन असते. त्यात तेल ग्रंथी व केस भरपूर असतात.
नाकाचे मूळ हाडाचे असून मधोमध वर टोकाचा भाग कूर्चेचा असतो. नाकाची पोकळी उजव्या व डाव्या भागात पडद्याद्वारे विभागली जाते . नाकाचा पडदा मध्य रेषेत नसून थोडा उजव्या बाजूस असतो . नाकपोकळीच्या समोरील भागात केसांचे जाळे असते.
नाकाच्या पोकळीच्या अंतस्त त्वचेत भरपूर रक्तवाहिन्या असतात व श्लेष्मा तयार करणा-या चषकपेशी ( Goblets Cells ) भरपूर असतात. त्यातील स्त्रावामुळे पृष्ठभाग नेहमी ओलसर व चिकट राहतो. श्वसन संस्थेतील इंद्रिये नाकाची आंतररचना नाकाची पोकळी तीन लहान पोकळयात शिंपल्यासारख्या हाडांनी विभागली असून कवटीतील वायुपोकळया नाकासोबत जोडलेल्या असतात. या पोकळयांना नाकाबाजूच्या वायूपोकळया ( Paramsal air sinses ) म्हणतात .
नाक व नाकाची पोकळी कार्य :-
कवटीतील वायूपोकळया :- कवटीतील झर्झरिका ( Ethmoid ) , वाघुळाकृती ( Spheroid ) , ललाटास्थी ( Frortal ) व गालाचे हाड ( Maxilla ) असलेल्या वायुपोकळया नाकासोबत जोडलेल्या असतात . कार्य : १. नाकातील हवेत ओलावा आणणे व हवा उबदार करणे . २. वायूपोकळया आवाजाचा प्रतिध्वनी होऊ देत नाही.
तोंडाच्या मागच्या भागाला घसा म्हणतात. घशाच्या वरील भागात पडजीभ असून नाकपोकळीचे मागचे छिद्र व पडजीभेपर्यंतच्या घशाच्या भागाला नाकघसा ( Nasopharynx ) असे म्हणतात . स्वरयंत्राकडील घसा ( Laryngopharynx ) म्हणजे नाक घशाच्या खालच्या भागापासून स्वर यंत्राच्या वरपर्यंतचा भाग होय .
श्वासनलिका ( Trachea in Marathi ) कार्य :-
१. गरम हवा थंड करणे व थंड हवेस उबदार करणे.
२. कोरडया हवेत ओलावा निर्माण करणे.
३. धूळ, धूर व जिवाणूंचा श्लेष्मात अटकाव करुन सिलियाद्वारे बाहेर टाकणे.
टिप : श्वसनसंस्थेत येणा-या अचानक अपघाती अडथळयामुळे किंवा काही अडकल्यामुळे श्वासनलिका कृत्रिम छिद्र करुन श्वसनक्रिया सुरु ठेवली जाते. अशाप्रकारच्या शस्त्रक्रियेला ट्रॅकिओस्टॉमी असे म्हणतात. उदा : स्वरयंत्राचा कॅन्सर , घटसर्प , धनुर्वात किंवा श्वसनस्नायूंच्या पक्षघातासारख्या रोगात ट्रॅकिओस्टॉमी करणे आवश्यक असते .
श्वासिका श्वासवाहिन्याच्या सर्वात लहान उपशाखा असून त्यांचे विभाजन होऊन श्वसनश्वासिका , वायुकोषनलिका , वायुथैली व शेवटी वायुकोषात रुपांतर होते . कार्य : हवा वायुकोषापर्यंत नेणे व कर्बवायु फुफ्फुसाकडून नाकपोकळीकडे आणणे .
मळकट पांढ-या रंगाची स्पंजासारखी शंकूच्या आकारांची फुफ्फुसे छातीपोकळीत हृदयाच्या दोन्ही बाजूस असतात.
उजव्या फुफ्फुसाचे वजन ६२५ ग्रॅम असून त्याचे वरचा, मध्य व खालचा असे तीन भाग असतात . याला डाव्या फुफ्फुसाप्रमाणे दृदयाकरिता पोकळ भाग नसतो तसेच जिभेसारखा भागदेखील नसतो. उजव्या फुफ्फुसाला दहा खंड किंवा छोटे उपभाग असतात.
डाव्या फुफ्फुसाचे वजन ५६५ ग्रॅम असून त्याचे वरचा व खालचा असे दोन भाग असतात. डाव्या फुफ्फुसाला दृदयाकरिता पोकळ भाग असून जिभेसारखा देखील भाग असतो . डाव्या फुफ्फुसाचे नऊ खंड किंवा छोटे उपभाग असतात.
फुफ्फुसाचे महत्वाचे भाग म्हणजे
१ ) फुफ्फुस मूळ
२ ) फुफ्फुसावरण
३ ) वायुकोष फुफ्फुसाचे मूळ ( Root of the Lung in Marathi ) :-
फुफ्फुसाच्या मुळाची रचना खालीलप्रमाणे असते .
१. फुफ्फुस धमनी :- शरीरातील अशुध्द रक्त शुध्द करण्यासाठी दृदयाकडून फुफ्फुसाकडे नेते .
२. फुफ्फुसनीला :- फुफ्फुसातील शुध्द रक्त दृदयाकडे घेऊन जातात .
३. श्वासवाहिनी :- फुफ्फुसामध्ये अनेक शाखा व उपशाखा तयार होऊन हवेचा प्रमुख मार्ग तयार होतो .
४. श्वसन धमनी :- छातीतून खाली जाणा-या महाधमनीची ही शाखा असून ती श्वसन धमनीः छातीतून खाली जाणा-या महाधमनीची ही शाखा असून ती फुफ्फुसातील पेशींना पोषण व प्राणवायू पुरविते .
५. श्वसननीला :- फुफ्फुसाच्या पेशीकडील काही अशुध्द रक्त घेऊन फुफ्फुसातून बाहेर पडते आणि उर्ध्व महाशिरेत सोडते .
६. लसवाहिन्यांची संख्या बरीच असून त्यापैकी काही फुफ्फुसात जातात व काही बाहेर येतात .
७. चेता :- व्हेगस व अनुकंपी चेता फुफ्फुसाच्या चेता पुरवठयासाठी आत जातात .
८. लसग्रंथी :- फुफ्फुसाच्या मुळाजवळ असंख्य लसग्रंथी असून फुफ्फुसामध्ये जाणा-या सर्व लस वाहिनीतील लस या ग्रंथीमध्ये गाळली जाते .
९. फुफ्फुसावरण :- प्रत्येक फुफ्फुसाच्या बाह्य पृष्ठभागावर पिशवीसारखे दुहेरी आवरणाला फुफ्फुसावरण ( Pleura ) असे म्हणतात . या दोन्ही आवरणांच्यामध्ये द्रव असतो . हयात हवा किंवा इतर पदार्थ नसतात . कार्य : फुफ्फुसाचे संरक्षण करणे व घर्षण टाळणे .
१०. वायूकोष ( Alveoli ) :- फुफ्फुसात असंख्य वायूकोष असून वायूकोषाच्या भिंती एक थरीय चपटया पेशीजालाच्या असतात . फुफ्फुस रोहिणीद्वारे आणलेला कर्बवायू वायूकोषात प्रवेश करतो , तर हवेतील प्राणवायू फुफ्फुस नीलाद्वारेदृदयाच्या डाव्या कर्णिकेत नेला जातो .
श्वसनगती :–
श्वसनाची स्वाभाविक गती वयोमानाप्रमाणे बदलत असते.
| वयोगट | श्वसनाचा स्वाभाविक दर ( प्रति मिनिट ) |
| ०- २ महिने | ६० |
| २ महिने ते १ वर्ष | ५० |
| १ वर्ष ते ५ वर्ष | ४० |
| ५ वर्ष ते १४ वर्ष | २४ |
| प्रौढ व्यक्ति | १५ ते २० |
प्राणवायू व कर्बवायू :- या वायुंची अदलाबदल करणे हे फुफ्फुसाचे कार्य आहे. श्वसनक्रियेत नाक व तोंडावाटे वातावरणातील प्राणवायूयुक्त हवा आत येते . श्वासनलिका आणि श्वासवाहिन्यांच्या शाखामार्फत ही हवा वायुकोषापर्यंत पोहचते . वायुकोषाभोवती असलेल्या फुफ्फुस धमनीच्या केशिकामधील अशुध्द रक्ताशी वायुकोषातील प्राणवायूयुक्त हवेचा निकटचा संबंध येतो . कारण वायु आणि रक्त यामध्ये एकेरी आच्छादक पेशीचे ( Epithelium ) कोष कोशिकाआवरण ( Alveolar capillary membrane ) असते. प्राणवायूचा दाब वायूकोषात जास्त असतो ( 100 mmHg ) तर अशुध्द रक्तात कमी असतो ( 40 mmHg ) आवरण ( Alveolar capillary membrane ) असते.
प्राणवायूचा दाब वायूकोषात जास्त असतो ( 100 mmHg ) तर अशुध्द रक्तात कमी असतो ( 40 mmHg ) म्हणून वायूवहन तत्वानुसार प्राणवायुचे वहन वायूकोषातून फुफ्फुस धमनीच्या केशिकामधील अशुध्द रक्ताकडे होते. तांबडया पेशीतील हिमोग्लोबीन प्राणवायुला शोषून घेते आणि हे प्राणवायूयुक्त रक्त ( शुध्द रक्त ) फुफ्फुसनीलांमधून दृदयाकडे व तेथून संपूर्ण शरीराकडे जाते . चयापचय क्रियेतून निर्माण झालेला कर्बवायू केशिकामधील रक्तातून कोषकेशिका आवरणामधून वायूकोषात येतो , कारण कर्बवायूचा दाब वायूकोषात 40 mmHg तर अशुध्द रक्तात 44 mmHg असते. त्यामुळे कर्बवायूचे वहन अशुध्द रक्ताकडून वायूकोषाकडे होते .
श्वसन क्षमता ( Vital Capacity in Marathi ) :- सर्वसाधारण श्वासानंतर अधिकाधिक हवा फुफ्फुसात घेवून सर्व साधारण उच्छवासनंतर जास्तीत जास्त हवा बाहेर सोडण्याच्या क्रियेत बाहेर पडणा – या हवेच्या आकारमानास श्वसनक्षमता ( Vital Capacity ) असे म्हणतात . श्वसन मार्गात अडथळे निर्माण करणारे जीर्ण / दीर्घकालीन रोग ( Chronic Obstructive Airway Diseases ) श्वसनसंस्थेत दीर्घकालीन रोगामुळे फुफ्फुसे संकुचित होतात व त्यामुळे फुफ्फुसांची श्वसन क्षमता कमी होते .
श्वसन नियंत्रण :- मेंदूलंब ( Medulla in Marathi ) व सेतू मेंदूत ( Pons ) असलेल्या श्वसन नियंत्रण केंद्राद्वारे श्वसन नियंत्रण केले जाते. कर्बवायूची रक्तातील पातळी श्वसन केंद्रावर नियंत्रण ठेवते . श्वसन नियंत्रण केंद्राचे तीन उद्देश आहेत शरीराची प्राणवायुची आवश्यकता पूर्ण करणे व कर्बवायु शरीराबाहेर काढणे . शरीर द्रव्यांच्या आम्ल व आम्लारी अवस्थेचे सन्तुलन नियंत्रित ठेवणे . श्वसनसंस्थेचे रक्षण करणे .
श्वसन संस्थेचे रक्षण :- विषारी वायू व घाण वास नाक व तोंड बंद केल्यामुळे श्वसनसंस्थेत प्रवेश करु शकत नाही . तसेच धूर , धूळ व कर्ब कण किंवा अन्न कणांचा श्वसन संस्थेत प्रवेश झाल्यास खोकला येणे , शिंका , ठसका याद्वारे ते बाहेर टाकले जातात.
जागतिक आरोग्य दिनाचा इतिहास जागतिक आरोग्य दिन दरवर्षी ७ एप्रिल रोजी जगभरात साजरा केला जातो.… Read More
bhagar-khatana-kay-kalaji-ghyavi-bhagar-vhishbadha-bhagar-acidity Read More
सन २०२३ - २०२४ राष्ट्रीय जंतनाशक दिन १३ फेब्रुवारी २०२४ व २० फेब्रुवारी २०२४ (मॉप… Read More
गरोदरपणातील मधुमेह (GDM) म्हणजे काय? Gestational diabetes in Marathi :- गर्भधारणेदरम्यान जेव्हा रक्तातील साखरेचे प्रमाण… Read More
जंत ( Worm in Marathi ) होणे ही आपल्या देशातली महत्त्वाची समस्या आहे. ग्रामीण भागात… Read More
उष्माघात कारणे, उष्माघात लक्षणे, उष्माघात प्रतिबंध, उष्माघात उपचार, उष्माघात घरगुती उपाय, मराठी माहिती, Heat Stroke… Read More